رمز گشایی از آیین روشنفکری قلب آسیا

فصل نامه ی " ریخته ها" از این پس قصد دارد که در هر شماره ی خود با یکی از روشنفکران برجسته ی افغانستان گفت و گو کند. از آنجا که بیشتر مردم نمی دانند که روشنفکری چیست و روشنفکر کیست ، گفت و گوی این شماره را به همین مساله اختصاص دادیم و از میهمان این گفت و گو یعنی آقای کاندید اکادمیسین پروفیسور پوهندوی " مدهوش ِ نقاد" خواستیم که در باز کردن این مساله با ما یاری کند. قابل ذکر است که از پروفیسور نقاد تا کنون ده ها کتاب ِ فهرست ِ مآخذ چاپ شده اند. متن گفت و گوی مان را می خوانید:

 جناب آقای نقاد ، به نظر شما روشنفکر کیست؟

در یک جمله ی مختصر روشنفکر کسی است که ذهن اش باز باشد.

منظور تان از باز بودن ذهن چیست؟ از کجا بفهمیم که کسی ذهن اش باز هست یا نیست؟

والله شما هم راست می گویید. به نظر من ذهن باز ذهنی است که در آن ... اصلا اجازه بدهید به کمک کانت و اسپینوزا  تعریف روشنفکر را تغییر بدهیم. روشنفکر به بیان ساده تر کسی است که دارای ِ " خرد ِ نقاد ِ خود بنیاد" باشد.

این که ظاهرا مشکل تر شد

شما امروز برای چاشت چیزی دارید؟

بلی ، چرا؟

من امروز صبح در چند جای کار داشتم نتوانستم صبحانه ام را بخورم. خیلی احساس گرسنه گی می کنم.

بسیار خوب ، کمی بامیه داریم. پس از گفت و گو می رویم و...

درست است. راستی این دختر جوانی که در وقت آمدن ما پیش ِ دفتر ایستاده بود با شما همکار است؟

بلی.

انسان بسیار شریفی است.

شما از کجا فهمیدید که او انسان بسیار شریفی است؟

فهمیده می شود دیگر.

ببخشید ، از بحث دور افتادیم. در باره ی تعریف روشنفکر می گفتید ...

بلی ، اگر بخواهیم از روشنفکر تعریفی بدهیم که هم روشن باشد و هم ساده باید عرض کنم که روشنفکر کسی است که در قضاوت کردن بسیار محتاط و سخت گیر باشد و تا همه ی جوانب یک مساله را بررسی نکند در مورد چیزی یا کسی حکم صادر نکند.

مثلا ؟

مثلا بسیاری از عوام یا روشنفکران عوام زده وقتی که می بینند یک آدم قوی هیکل بر شکم یک آدم ضعیف و مردنی نشسته و با مشت بر بینی و دهان آن آدم ضعیف می زند فورا می گویند : خدا لعنت کند این ظالم بی رحم را.  شما فقط در همین قضاوت دقت کنید. اولا هیچ معلوم نیست که آن آدم مردنی و ضعیف خودش به عمد خود را زیر لت نینداخته باشد و مقاصد خاصی را دنبال نکند. خرد انتقادی به ما می گوید که همیشه از ظاهر یک رویداد فراتر برویم. ثانیا در  یک جنگ ِ سکولار که ممکن است کاملا انگیزه های دنیوی داشته باشد پای خدا و لعنت او را باز کردن ناشی از " دین خویی" عوام است. ثالثا ما از کجا می دانیم که وقتی یک آدم قوی هیکل بر شکم یک آدم مردنی می نشیند و دهان و دماغ او را پر خون می کند این کار او ظلم یا بی رحمی است؟ فرض کنید آن آدم ضعیف و مردنی آدم تند خویی است که با اندک اشاره یی مثل پترول در می گیرد. نیز فرض کنید که او با آن مرد قوی هیکل جنگ نمی کرد و مثلا با یک آدم چاقو کش درگیر می شد. طبیعی است که آن چاقو کش تا حالا روده ی او را  کشیده بود. می بینید که وقتی چاقو خوردن را در برابر مشت و لگد خوردن می گذاریم تا حد زیادی با آن مرد قوی هیکل احساس همدلی می کنیم و بر بردباری اش آفرین می گوییم.

پس به نظر شما ( اگر مثل شما مثالی بزنیم) هر وقت که ...

نه ، منظور مرا درست نفهمیدید.

من که هنوز سوال ام را مطرح نکرده ام...

درست است ، ولی ببینید این چیزی که همین حالا در ذهن شما می گردد ریشه ی بسیاری از مشکلات اجتماعی ماست. بگذارید این مساله را به صورت عینی آزمایش کنیم. آن دیوان حافظ را لطفا به من بدهید.

بفرمایید این دیوان.

حالا یک نیت کن ، تا ببینم چه می شود؟

خوب نیت کردم .

بلی ، نگفتم؟ این بیت آغازین صفحه را بخوان.

حافظ گفته :

صوفی از پرتو می راز نهانی دانست

گوهر هر کس از این لعل توانی دانست

حالا بگو که نیت ات چه بود؟

من نیت کرده بودم که بدانم که " او" مرا خوش دارد یا نه ، با من عروسی می کند یا نه؟

همین دیگر. حافظ می گوید که اگر انسان قلب خود را صاف کند رازهای نهانی را کشف می کند. واقعا هم همین طور است. ما انسان ها گاهی برای پیدا کردن راز یک مساله ی کوچک خود را به زمین و آسمان می زنیم ولی در نهایت ناکام می شویم. در حالی که اگر دل خود را صاف کنیم بسیاری از مسایل به صورت خود به خودی روشن می شوند. هیچ یادم نمی رود که خدا بیامرز پدرم بسیاری از مشکلات را با دعا حل می کرد. یک بار یک نفر را در قریه ی ما اژدها گزیده بود. نزدیک مرگ بود که پیش پدرم رساندندش. پدرم یک کوف و چوف کرد و مردکه از جای خود برخاست و ریش پدرم را بوسه زد. مثل این که اصلا هیچ کاری نشده بود...

ولی آقای نقاد ، شما می گفتید که روشنفکر باید از خرد نقاد خود استفاده کند. این داستان پدر تان...

خوب ، مساله ی پدرم جدا است. او آدم به جای رسیده بود. راستی " پرتو ِ می" گفتیم ، در این دفتر شما چیزی میزی هست؟

منظور تان از چیزی میزی چیست؟

کدام بوتل میسر می شود یا دل ما را به همان بامیه خوش می کنید ؟ هاهاها.

نه ، می دانید که دفتر قانون های سخت دارد...

چه طور است این؟ آن ، آن منظورم بود.

ببخشید نفهمیدم .

خودت را به کوچه ی حسن چپ نزن. آن دختری که در وقت آمدن ما پیش دروازه ی دفتر ایستاده بود عجب مالی هست. با شما همکار است ، نه؟

بلی ، همکار ماست ولی آقای نقاد او جای دختر شما است. خوب نیست که در باره اش این طور فکر...

خوب ، پس تو هم از متعصبین بر آمدی ، هاهاها. ببین مولوی می گوید : سخت گیری و تعصب خامی است. واقعا فرق شما با القاعده و طالبان چیست؟ من – اگر شما آزرده نشوید- از آدم های متعصب و دگم اندیش نفرت دارم. آیزایا برلین فیلسوف انگلیسی سخنی در باره ی آزادی دارد که حالا خدمت شما عرض می کنم...

آقای نقاد ، مساله تعصب نیست. آخر ما اینجا نشسته ایم که در باره ی روشنفکری صحبت کنیم. این بیچاره همکار ما در این میان ...

خوب بگذریم. من از این بهترهای اش را دیده ام. من با دخترهایی خوابیده ام که این همکار شما پیش شان صفر است. به خدا یک وقت در آذربایجان زنده گی می کردم...

خواهش می کنم جناب پروفیسور ، بحث ما این نبود. شما چرا ... اصلا خواهش می کنم این گفت و گو را خاتمه بدهیم.  

تا پیشتر می گفتی که نیت کرده ام که " او" مرا خوش دارد یا نه ، حالا می گویی بحث ما این نبود.

ببخشید من هم گاهی ... خوب ،  اشتباه کردم ، ولی منظورم از " او"  این همکارمان نبود.

برو بابا.

چق.

یادداشت فوق العاده لازم :

متاسفانه این.